Г.Дамдинням: Бид нефтийн үйлдвэрээсээ онгоцны түлшээ гаргаж аваад ашиглая гэхэд Оросоос зөвшөөрөл авах гэрээ орж ирсэн

УИХ-ын гишүүн Г.Дамдиннямаас Монгол Улсад агаарын хөлгийн түлш нийлүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн төслийн талаар болон Евразийн хэлэлцээрт орох эсэх талаар ярилцлаа.

-Онгоцны түлшийг ОХУ-аас урт хугацаанд авах гэрээтэй холбоотой асуудлыг УИХ-ын байнгын хороод хэлэлцлээ. Зарим байнгын хороодын хувьд уг асуудлыг дэмжсэнгүй. УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд уг асуудал ямар агуулга, байр суурьтай байгаа вэ?

-Онгоцны түлшний асуудал 2022 онд яригдаж байсан. Ингэхэд Орос, Монголын хамтарсан хувийн хэвшлийн компани хийдэг байлаа. Тухайн үед уг компани үнэ өртөгийг нь нэмээд байна гэдэг зүйл яригдсан. Улмаар Монголын төрийн өмчит “Эрчис ойл” компаниар онгоцны түлш оруулж ирдэг болно гээд мөн адил нэлээд улс төр болж байгаад шийдвэр гаргаж байсан. Түүнээс хойш онгоцны түлш авдгаараа авч, онгоцны тасалбарын үнэ тодорхой хэмжээгээр буураад явсан байх. Асуудал ингэж явж байхад саяхан энэхүү асуудлыг дахиад оруулж ирлээ. Ингэхдээ ОХУ-аас 20 жилийн хугацаатай, 60, 40-ийн харьцаатай хамтарсан компани байгуулаад онгоцны түлш оруулж ирье гэдэг гэрээ, хэлэлцээрийн төслийг Засгийн газар УИХ-д танилцууллаа. Товчхондоо уг асуудалд бид маш болгоомжтой хандах шаардлагатай.

-Болгоомжлох асуудал нь яг юу байна. Та үүнд тодорхой хариулахгүй юу?

-Нэгдүгээрт, гэрээний нөхцөлөө хар. Хоёрдугаарт, манай улс Энэтхэгээс 1.5 тэрбум ам.долларын зээл аваад дотооддоо газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах гэж байгаа.

Яг одоогоор тус үйлдвэрийн ажил бүрэн дуусаагүй байгаа ч 20 жил арай болчихгүй байлгүй дээ. Ямартаа ч монголчууд нефтийн үйлдвэртэй болох нь тодорхой. Уг үйлдвэрийн маань хамгийн эхний бүтээгдэхүүн нь онгоцны түлш байгаа шүү дээ. Гэтэл ОХУ-тай хамтрасан компаниар тус улсаас онгоцны түлшээ 20 жилийн хугацаанд авна гэж байгаа. Магадгүй 2028 он гэхэд бид онгоцны түлшнийхээ хэрэгцээг дотоодоосоо хангаад ирвэл үүнийг нь нийлүүлэх эсэхийг ОХУ-аас асуух болчих юм уу даа. Бүр дотоодынхоо гаргасан түлшийг ашиглах нь хориотой ч юм шиг ийм гэрээ орж ирсэн. Нөгөөтэйгүүр 20 жилийн хугацаанд ямар ч компани дотооддоо асуудал үүснэ. Ямар нэгэн маргаан гарч ирнэ. Тэр үед асуудлыг Монголын арбитрын шүүхээр бус ОХУ-ын арбиртын шүүхээр шийднэ гэж байгаа. Угтаа байгуулах гэж буй хамтарсан компани нь Монголын тал 60 хувийг, ОХУ-ын тал 40 хувийг эзэмшинэ гэж байгаа шүү дээ.

-2022 онд уг асуудал яригдаж байгаад Монголын төрийн өмчит компаниар хийлгээд явсан байна. Энэ асуудлыг та яагаад дурдах болов?

-Тухайн үед бид “Эрчис ойл”-ыг байгуулж байхад өмнөд хөршөөсөө төрөл бүрийн түлш авах энэ бэлтгэл ажлаа хангаарай гэж захиж байсан. Хүссэн хүсээгүй бид ОХУ-аас олон жил түлш, шатахуунаа авч ирсэн. Тиймээс хоёр дахь, гурав дахь эх үүсвэрийг олоорой, бэлтгэл ажлаа хангаарай гэж захиж байлаа. Хоёр дахь эх үүсвэр нь ойлгомжтой байх. Дотоодын эх үүсвэр шүү дээ. Гурав дахь нь мэдээж бид өмнөд хөршөөсөө түлш, шатахуунаа авах асуудлыг ярьсан. Бэлтгэл ажил гэдэгт мэдээж орж ирдэг зам, ачиж буулгадаг терминал, буулгасныгаа хадгалдаг агуулах, сав нь орно. Энэ мэт бэлтгэл ажлаа маш сайн хийх ёстой байсан боловч өнөөдрийг хүртэл тус компани энэ чиглэлээр дорвитой ажил нэг ч хийгээгүй. Энэ утгаараа нэг талаас бүрэн хараат байх асуудал урт хугацаандаа ч өөрчлөгдөхгүй байх вий гэдэг болгоомжлолоор л уг асуудалд хандаж байна.

-Монголчуудын мөрөөдөл болсон нефтийн үйлдвэрээ бид барих гэж олон жил ярьж, ярьж сая нэг ашиглалтад орууллаа. Гэтэл гаргасан бүтээгдэхүүнийг нь ашиглах боломжгүй болгох юм биш үү гэж байна. Үүнд Засгийн газрын зүгээс та бүхэнд ямар тайлбар өгч байна вэ?

-Болно, чөлөөтэй байгаа, нээлттэй гэдэг. Гэтэл гэрээнийх нь трафтыг харахаар огт ийм агуулга харагдахгүй байна. Тиймээс Засгийн газрын сайд нар УИХ-д, тэр дундаа гишүүдэд мэдээлэл өгөхдөө үнэн зөвөөр танилцуулж байх хэрэгтэй. Худлаа ярьж аргалаад, наргиан дундаа яваад байж болохгүй. Адаглаад гишүүдийнхээ болгоомжилж байгаа асуудалд нь тодорхой баримттай, судалгаатай тайлбар өгч чадахгүй байна. Гишүүд болгоомжилж, тал бүрийн асуудлыг нь нээж өгч байгаа нь буруу зүйл огт биш. Энэ бол энэхүү парламент 126 болсоны нэг ач холбогдол гэж харах хэрэгтэй. Би түрүүн хэллээ. Нэг эх үүсвэрээс бүх зүйл хамааралтай байх бодлого гэж байхгүй.

-Онгоцны түлш нийлүүлэх асуудал нь хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ хэлэлцээр, Монгол Улсын бодлого гэхээс илүү аль нэг бизнесийн өөрт ашигтай байх нөлөөлөл яваад байна гэж байх уу. Өөрөөр хэлбэл, бодлого гэхээс илүү бизнесийн хэлэлцээр юм биш үү?

-Миний хувьд асуудлыг энэ өнцгөөр харахаас илүү бусад гишүүдтэй адилхан хөдөлж чадахгүй зүйл рүү орчихоод буцаад гарч чадахгүй болчих вий дээ гэдэг байдлаар харж байгаа.

-20 жил гэдэг хугацааг яагаад заавал тавьж өгсөн юм бол?

-Харин асуудал нь бас энд байгаа. Үүнийг гишүүд бид мэдэхгүй байна. Мэдээлэл өгөөч гэхээр тодорхой хариулахгүй байна. Тэгэхээр энэ мэт асуудлаа тодорхой болгох шаардлагатай байгаа юм.

-ОХУ-тай холбоотой дараагийн нэг өрнөөд байгаа асуудал нь Евразийн хэлэлцээрт нэгдэх эсэхийг УИХ хэлэлцэж байгаа. Уг асуудалд таны байр суурь ямар байна вэ?

-Энэхүү гэрээ өмнө нь хулгайн аргаар гэдэг бил үү, нууцаар гэнэт орж ирж байсан. Тухайн үед мөн адил улс төрийн гал бужигнаад буцаагдаж байсан санагдана. Ер нь хүн мэдээлэл аваагүй, мэдээлэлгүй асуудал дээрээ эсрэг байр суурь илэрхийлэх нь тодорхой. Миний мэдэж байгаагаар өмнө лав уг хэлэлцээртэй холбоотой асуудал дээр бөөн бужигнаан үүсч байсан. Харин одоо дахиад орж ирж байгаа дээр шүүмжлэх асуудал олон байна. Нөгөө л нээлттэй ардчилсан парламент байгаагийн бас нэг үр дүн нь энэ. Тэр үед уг асуудлаар бужигнаад дараа нь Засгийн газар хэлэлцээр хийсэн. Хэлэлцээрээр тодорхой хэмжээний тарифууд дээр тохиролцоо хийсэн гэж бидэнд мэдээлэл өгсөн. Шинээр хийсэн гэрээгээ яаж хийсэн юм бэ. Энэ гэрээгээр нөлөөлөн оролцогч талууд буюу Монголын үйлдвэрлэгчид, ажил олгогчид, татвар төлөгчид, бизнес эрхлэгчид, хэрэглэгчид, салбар салбарын хүмүүсээс, судлаачдаас, эдийн засагчдаар үнэлүүлсэн үү. Үнэлүүлээд хөндлөнгийн дүгнэлт гаргуулсан уу. Ингээд УИХ-д уг асуудлыг танилцуулсан уу. УИХ-ын гишүүд ерөөсөө энийг л нэхэж, асууж байгаа. Үнэндээ Эдийн засгийн хөгжлийн сайдын үгэнд итгэхгүй байна. Энэ хүн би баталж байна гэхээс өөр зүйл ярихгүй байна. Тоо, тооцоолол, судалгаа огт харуулахгүй байна. Үүнийгээ эхлээд харуулчих хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр ийм чөлөөт худалдааны гэрээ өмнө нь байгаагүй биш байсан. Тухайлбал, Японтой 5700, Европын холбоотой 7200 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээр хийж л байсан. Тэгвэл эдгээр чөлөөт худалдааны гэрээнүүдийн дүгнэлт хаана байна вэ. Бидний хувьд тэгж их үйлдвэрлэдэг улс биш. Гэхдээ ойрын ирээдүйд чадахаа үйлдвэрлээд, үйлдвэрлэлээ хөгжүүлээд явна гэж байгаа. Үүний төлөө зорьж яваа татвар төлөгч, бизнес эрхлэгчдийнхээ зорилгыг нураагаад үерлэсэн хямд бараагаар энэ улсынхаа эдийн засаг, зах зээлээ сөнөөчих вий гэдэг л айдас байна.

-Сүүлд танаас татвартай холбоотойгоор нэг зүйл асууя. Зарим төрлийн татвар 400 хувь нэмэгдлээ. Нөгөө татвар нэмэхгүй гэж гарч ирсэн хүмүүс татвараа хэд дахин нэмж байна. Татварын нэмэгдэлт болон татвар буулгая гэж хуулийн төсөл оруулж ирж байгаа асуудал дээр та гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Ганцхан зарчим байгаа. Татвар төлж байгаа хэсгээсээ татварыг нь нэммээргүй байна. Харин ч татварыг нь бууруулмаар байна. Өөрөөр хэлбэл, шударгаар явж байгаа хэсгээсээ гэсэн үг. Далд эдийн засаг буюу татвар төлдөггүй баазаа төлдөг болгох бодлогыг л явуулах шаардлагатай. Товчхондоо татварын бааз сууриа л өргөжүүлмээр байна. Нэмэх бус бууруулаад тэлмээр байна гэсэн үг. Гэтэл манайх төлж байгаа хэсэг дээрээ л татварыг нь дахиад нэмье гэдэг зүйлийг хийж байгаа нь харамсалтай. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын иргэн, аж ахуйн нэгж бүр татвараа сайн дураараа мэдүүлдэг. Сайн дураараа мэдүүлснийхээ чинээгээр нийгмийн халамжийн, эсвэл нийгмийн дэмжлэгийн, хөнгөлөлттэй зээлийн бодлогод хамрагддаг энэ хөшүүргийг хийж өгөх хэрэгтэй байна. Ингэж байж бид юуны түрүүнд бүртгэлтэй болчихмоор байгаа юм. Дэлхийн улс орнууд яг л ингэж хийдэг.

Хэн нь мэдэгдэхгүй массаар нь халамж тараадаг, массаар нь татварыг хавтайгаар нэмэгдүүлдэг, эсвэл бууруулдаг байж болохгүй. Энэ утгаараа ядаж халамжаа бид татварын бодлоготойгоо зэрэгцүүлээд цэгцэлчихмээр байна.